Zasady odpowiedzialności w prawie cywilnym
Istnienie zasad odpowiedzialności jest w oczywisty sposób konieczne. Stanowią one swoisty „bezpiecznik” chroniący podmiot przed niesłusznym podleganiem odpowiedzialności. Aby roszczenie było uzasadnione i mogło być przyznane, należy wpierw przypisać – wedle jednej z zasad, które dziś omówimy – odpowiedzialność konkretnemu podmiotowi.
Klasycznie rozróżnia się dwie zasady:
zasadę winy;
zasadę ryzyka.
Uzupełnia je zasada słuszności – działająca subsydiarne w stosunku do dwóch podanych powyżej.
Zasada winy
Art. 415 k.c. stanowi: ”Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Jest to fundament odpowiedzialności deliktowej. Pojęcie winy nie zostało zdefiniowane, ale doktryna przyjmuje, że na pojęcie winy składają się dwa elementy: obiektywny i subiektywny.
Obiektywny to bezprawność działania lub zaniechania osoby odpowiedzialnej za działanie. Istnieją okoliczności wyłączające bezprawność. Są to: obrona konieczna (czyli odparcie bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby), stan wyższej konieczności (oznaczającego odwrócenie bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego ze strony zwierzęcia lub rzeczy), dozwolona samopomoc (przewidziana w przypadkach określonych w ustawie), zgoda poszkodowanego i wykonywanie własnych praw podmiotowych.
Subiektywny wiąże się z psychicznym nastawieniem sprawcy do czynu. Przy odpowiedzialności na zasadzie winy poszkodowany musi udowodnić sprawcy winę, swoją szkodę i adekwatny związek przyczynowy między nimi.
Powszechnie przyjmuje się, że winą jest każde zachowanie się sprzeczne z działaniem ludzi ostrożnych i szanujących prawa innych, i to bez względu na to, czy obowiązek takiego postępowania wynika z przepisów czy tylko z istoty współżycia społecznego. Wina może polegać na działaniu umyślnym albo na działaniu nieumyślnym. Wina umyślna zachodzi, gdy sprawca jest świadomy szkodliwości skutku jego zachowania się lub co najmniej się nań godzi. O winie nieumyślnej mówimy wówczas, gdy sprawca z powodu lekkomyślności lub niedbalstwa nie przewidział skutków swego działania.
Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru opiera się na zasadzie winy domniemanej. Zobowiązany do pełnienia nadzoru nad osobą, której winy przypisać nie można (małoletni, osoba niepoczytalna z powodu stanu psychicznego lub cielesnego), jest obowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę. W takim wypadku, aby uwolnić się od odpowiedzialności, należy wykazać, że prawidłowo wykonywało się obowiązek nadzoru.
Zasada ryzyka
Jest to najostrzejsza z form odpowiedzialności przewidziana w kodeksie cywilnym (art. 430, 433–435). Według tej zasady odpowiada samoistny posiadacz budowli za szkody wyrządzone przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części. Taki reżim odpowiedzialności przewidziano również dla zajmującego pomieszczenie mieszkalne, a konkretnie z powodu szkód wyrządzonych wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu. Trzeci, zdecydowanie najczęściej występujący przypadek takiej odpowiedzialności to odpowiedzialność prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody. Tym terminem określa się wszystkie podmioty występujące w obrocie gospodarczym, które w swojej działalności wykorzystują energię. Takie rozumienie jest bardzo szerokie i de facto dotyczy wszystkich uczestników gry rynkowej.
Uwolnić się od odpowiedzialności na zasadzie ryzyka można jedynie wtedy, gdy wykaże się, że szkoda nastąpiła:
wskutek siły wyższej,
wyłącznie z winy poszkodowanego,
z winy osoby trzeciej, za którą podmiot nie ponosi odpowiedzialności.
Siła wyższa jest to zdarzenie nadzwyczajne, zewnętrzne i niemożliwe do przewidzenia i zapobieżenia jego skutkom. Dotyczy to zwłaszcza zjawisk naturalnych o charakterze katastrofalnym, a także zdarzeń nadzwyczajnych w postaci zaburzeń życia społecznego takich jak wojna, zamieszki.
Nadzwyczajność siły wyższej łączy się niejednokrotnie z niemożliwością przewidzenia jej wystąpienia. Bywa jednak, że przy obecnym stanie wiedzy o zjawiskach przyrody, o ile przewidzenie ich wystąpienia jest możliwe, tak zapobieżenie im wykracza poza możliwości człowieka. Jedyne, co można uczynić, to minimalizować szkody.
Wyłączna wina w spowodowaniu szkody, przewidziana w art. 435 § 1 k.c., występuje tylko wtedy, gdy zawinione działanie poszkodowanego było jedyną przyczyną wypadku.
Osoba trzecia 435 § 1 k.c. jest osoba, za którą odpowiedzialności nie ponosi prowadzący zakład lub przedsiębiorstwo. Osoba trzecia nie może być anonimowa musi zostać zidentyfikowana, ponieważ jej niezidentyfikowanie może skutkować upadkiem omawianej przesłanki egzoneracyjnej.